Poniższy tekst to krótkie wprowadzenie do zagadnienia empatii. „Empatia” w rozumieniu potocznym (za słownikiem języka polskiego PWN) to „umiejętność wczuwania się w stan wewnętrzny drugiej osoby”. W psychologii empatia definiowana jest jako zdolność odczuwania stanów psychicznych innych osób (empatia emocjonalna) oraz umiejętność przyjęcia sposobu myślenia innych osób, spojrzenia z ich perspektywy na rzeczywistość (empatia poznawcza). Wielu badaczy podkreśla, że empatia odgrywa ważną rolę w rozwoju emocjonalnym i społecznym dziecka. Prawidłowo wykształcona umiejętność zapobiega zachowaniom dysfunkcyjnym, wspiera zdolność nawiązywania prawidłowych relacji interpersonalnych. Osoby empatyczne łatwiej wybaczają, szybciej i skuteczniej rozwiązują konflikty. Wysoki poziom empatii koreluje z zachowaniami prospołecznymi. Jej deficyty występują m.in. w zaburzeniach osobowości (np. osobowość psychopatyczna), zaburzeniach zachowania i zaburzeniu opozycyjno- buntowniczym przejawianym przez dzieci.
Rodzice dzieci z zaburzeniem opozycyjno- buntowniczym jako obszary problemowe zwykle podają występujące u nich trudności w nawiązywaniu relacji z osobami dorosłymi, problemy z podporządkowywaniem się osobom dorosłym, wysoką impulsywność. Dzieci te niechętnie spełniają polecenia, nie wywiązują się z powierzonych obowiązków, jeśli same ich nie akceptują, zwrócenie uwagi traktują jako nadmierną krytykę, reagują silną złością, poczuciem krzywdy. Przejawiają słabszą motywację zadaniową, niechętnie podejmują narzucony z zewnątrz wysiłek. Rodzice często pozostają bezsilni wobec postaw dziecka, tradycyjne metody wychowawcze nie odnoszą oczekiwanego efektu. U dzieci z zaburzeniem opozycyjno- buntowniczym obserwuje się mniejszy wgląd w siebie, w przeżywane uczucia i emocje. Za popełnione błędy dzieci obarczają odpowiedzialnością innych, nie dostrzegają związku między własnym zachowaniem a reakcjami ze strony otoczenia. W pracy z tą grupą dzieci, prócz prób modyfikowania zachowań niepożądanych, niezwykle ważne jest rozwijanie empatii. Rozwojowi empatii sprzyjają m.in. rozmowy o przeżywanych stanach emocjonalnych, pomoc w wyrażaniu i nazywaniu przeżywanych uczuć, nauka rozróżniania i nazywania przeżywanych emocji, odróżnianie emocji od działania pod wpływem danej emocji (np. złość nie jest niczym niewłaściwym, czasami nieodpowiednie jest to, w jaki sposób pod wpływem złości zachowujemy się wobec innych). Zarówno rodzice, jak i nauczyciele powinni wykorzystywać każdą okazję do pochwalenia i wzmocnienia zachowania prospołecznego dziecka, tak, by w przyszłości było coraz bardziej zdolne do spostrzegania i uświadamiania sobie myśli, uczuć i motywów zachowania innych osób. Bardzo ważne są także postawy osób z najbliższego otoczenia. Badania pokazują, że jeżeli mamy wokół siebie osoby, które potrafią okazywać empatię, stajemy się bardziej empatyczni. Dzieci naśladują obserwowane zachowania, wytwarzając i poszerzając całą gamę reakcji empatycznych. Podobne zależności w przypadku agresji ujawnił Bandura i jego zespół (za: Aronson, 1995). Seria eksperymentów dowiodła, że samo oglądanie innej osoby zachowującej się agresywnie może wzmóc agresywne zachowanie u małych dzieci.
Optymistyczny jest fakt, że empatii można się nauczyć, ale najskuteczniej kształtuje się w dzieciństwie. Teoria przywiązania, którą stworzył John Bolby (Bowlby, 2007) podkreśla kluczową rolę empatii w relacjach między opiekunem a dzieckiem. Adekwatne odpowiadanie rodziców na potrzeby dziecka sprawia, że u dzieci tworzy się prawidłowe przywiązanie, tym samym stają się one bardziej empatyczne.
Wiele badań nad zwierzętami dowodzi, że zjawisko empatii można zaobserwować także w świecie zwierząt. Naczelne potrafią m.in. podejmować działania prospołeczne wobec innych osobników oraz spojrzeć na rzeczywistość z perspektywy innej niż własna. W jednej ze swoich książek prymatolog Frans de Waal opisuje przypadek trisomicznego rezusa. Zwierzę było poważnie opóźnione zarówno pod względem zdolności motorycznych, jaki i społecznych. Pozostałe osobniki w stadzie zachowywały się bardzo wyrozumiale, traktowały je w sposób łagodny, tak jakby rozumiały, że zachowania niepożądane nie są intencjonalne, a są wynikiem choroby.
Podsumowując, wiele teorii psychologicznych podkreśla, że empatia jest kompetencją społeczną, dzięki której człowiek dobrze funkcjonuje w grupie społecznej. Jest to wystarczający argument, żeby starać rozwijać empatię u wszystkich dzieci.
Bibliografia: Aronson E. (1995), „Człowiek istota społeczna”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Bowlby J. (2007), „Przywiązanie”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, de Waal F. (2014), „Bonobo i ateista. W poszukiwaniu humanizmu wśród naczelnych”, Copernicus Center Press, Kraków.